Του «κύκλου τα γυρίσματα» πρέπει να γιορτάζονται. Το τέλος του χειμώνα και η επερχόμενη Άνοιξη πρέπει να γιορτάζεται.

Η φουσκωμένη κοιλιά της γης, είναι έτοιμη να δώσει τους καρπούς της μέσα σε ένα όργιο ανθοφορίας, χρωμάτων και αρωμάτων. Τα πάντα ξυπνούν από τη βαριά νάρκη του χειμώνα, το αίμα ζεστό πάλλεται στις φλέβες του κόσμου, τα πάντα ζευγαρώνουν, το κράτος και η εξουσία της Άνοιξης κατά πως λέει ο ποιητής καταλαμβάνουν τα πάντα. Η τάξη του κόσμου ανατρέπεται, ο δρόμος της Φύσης δείχνει ότι επιβάλλεται ν΄ ανατραπεί. Δίπλα στην τελετουργία και η σάτυρα. Δίπλα στην τελετουργία και την σάτυρα και η μύηση της νέας γενιάς στα μυστικά του κόσμου τούτου.

Τώρα μπορούν να ειπωθούν τα ανείπωτα, τώρα μέσα από το τραγούδι μπορούν να ομολογηθούν τα ανομολόγητα. Δεν υπάρχει τίποτα αισχρό η βρώμικο εδώ, γιατί υπάρχει μόνο ζωή. Όλα τούτα πρέπει να ειπωθούν, πρέπει να γιορταστούν, πρέπει να τραγουδηθούν και να χορευτούν, σε τελετουργίες συμβολικές, σε τελετουργίες πανάρχαιες, η ζωή πρέπει να αντλήσει δύναμη πατώντας στο νωπό χώμα, αρχή και τέλος κάθε κύκλου. Ποιοι θα χορέψουν, ποιοι θα μεθύσουν, ποιοι θα γιορτάσουν; Μα οι άνθρωποι.

Μόνο που σε τούτη την γιορτή θα είναι ίδιοι και ταυτόχρονα διαφορετικοί, γιατί θα φορέσουν τις προσωπίδες τους, τις μάσκες τους για να ξορκίσουν τα κακά και για να αντλήσουν δύναμη από όλα εκείνα τα όντα που επί χιλιετίες ολόκληρες τα θεωρούσαν ανώτερά τους, ένιωθαν πως τους ξεπερνούσαν, ήθελαν όμως να τα καταλάβουν, να τα εννοήσουν και να εκμεταλλευτούν την δύναμή τους για το δικό τους καλό. Καρναβάλι, η γιορτή της γονιμότητας, και οι άνθρωποι με τις μάσκες, οι παράξενοι χορευτές τούτης της γιορτής.

Θάμβος

Αρκεί ένα παιχνίδισμα φωτός, μια σκιά, ένα απότομο θρόισμα φύλλων στο έδαφος, ή το πέταγμα ενός πουλιού, ή μια καταιγίδα, για να νιώσει ένας άνθρωπος κάποιον αόριστο φόβο, να νιώσει ότι υπάρχει μια δύναμη που δεν την ελέγχει, μια δύναμη που τον ξεπερνά. Η πίστη στην ύπαρξη αυτής της δύναμης είναι το πρώτο και διαρκές στοιχείο της αρχαίας ελληνικής θρησκείας. Η ελληνική γλώσσα έχει μια πολύ ωραία λέξη γι΄ αυτήν την ψυχική κατάσταση. Είναι η λέξη θάμβος. Ότι δεν μπορούμε να κατανοήσουμε, το θεοποιούμε. Είναι έξω από εμάς, και χαράζουμε γύρω του ένα ιερό, άρα ανέγγιχτο κύκλο. Τόσο στον ελληνικό πολιτισμό, όσο και σε άλλους αρχαίους πολιτισμούς θα συναντήσουμε μια πολύ μεγάλη ποικιλία θεών, ηρώων και τεράτων.

Όλα αυτά τα πλάσματα είναι τοποθετημένα στον χώρο του υπερφυσικού που σημαίνει ότι τα είχαν τοποθετήσει σε χώρους που ξεπερνούσαν τη δημιουργημένη φύση, ή τη φύση που μπορεί να δημιουργηθεί από την ίδια της την ουσία. Από αυτά τα πλάσματα, από αυτές τις θεότητες αντλούν την καταγωγή τους οι πρώτες μάσκες. Όμως όσο κι αν οι άνθρωποι χάραζαν γύρω από ό,τι δεν κατανοούσαν ένα ιερό κύκλο, άλλο τόσο ήθελαν να αγγίξουν το ιερό, να το κατανοήσουν και να το ξεπεράσουν. Η μάσκα είναι ένα μέσο για να διεισδύσει ο άνθρωπος στο υπερφυσικό, στο μέχρι στιγμής ανεξήγητο. Το γλωσσικό μόρφωμα «μάσκο» έρχεται από την Προβηγγία και σημαίνει μάγισσα. Η μάσκα είναι η συμβολική έκφραση ορισμένων όψεων του μεταφυσικού.

Η μάσκα όμως δεν πρέπει να εξετάζεται ως αντικείμενο μόνη της, αλλά πάντοτε σε σχέση με τους μύθους και τις τελετουργίες των φυλών. Μέσα σε αυτές τις τελετουργίες μπορούσε να λειτουργήσει, και γι΄ αυτό εξάλλου επινοήθηκε, έτσι ώστε όλη η κοινότητα να μπορέσει να επικοινωνήσει με το ιερό. Από την άλλη υπάρχουν δυνάμεις που όντως ξεπερνούν τον άνθρωπο- πάντα έχουμε υπόψη μας ότι μιλάμε για τον γυμνό άνθρωπο προ χιλιάδων χρόνων, τον άνθρωπο με τα υποτυπώδη εργαλεία που πρέπει να παλέψει με γυμνά χέρια για να κερδίσει τη ζωή. Αλλά αυτό ισχύει και για τον άνθρωπο της σύγχρονης εποχής. Ποιος μπορεί με γυμνά χέρια να τα βάλει με ένα λιοντάρι ή με μια τίγρη; Μέσω της μάσκας ο άνθρωπος ήθελε να ιδιοποιηθεί ένα κομμάτι από την δύναμη του θηρίου. Ταυτόχρονα η μεταμφίεση σε κάποιο ζώο ήταν και μια προσέγγιση της υπερφυσικής του δύναμης. Η ταύτιση αυτή είναι ισχυρότατη και διατηρείται και στους καιρούς μας. Για παράδειγμα εξακολουθούμε να έχουμε μάτι αετού και όχι γιγαντιαίου τηλεσκοπίου…

Γιορτή της γονιμότητας

Το Καρναβάλι είναι η αρχαιότερη ελληνική εορτή, είναι μια λατρευτική λειτουργία προς τιμήν της γονιμότητας που αποτελεί έναν από τους κύριους στόχους της λατρευτικής πρακτικής στην αρχαία ελληνική θρησκεία. Ο Έρωτας ήταν κυρίαρχο στοιχείο στην αρχαία ελληνική κοσμοαντίληψη, όπου τα πάντα έλκονται από το Κάλλος, την Ομορφιά, σμίγουν ηδονικά και γεννούν τους καρπούς των ερώτων τους. Η ελληνική μυθολογία είναι γεμάτη από αέναες ερωτικές πράξεις, θεοί και άνθρωποι σμίγουν και γεννούν θεούς, ημίθεους και ανθρώπους. Στις μάσκες του αγροτικού καρναβαλιού κυριαρχεί η μορφή του τράγου, ως συμβόλου του ανδρισμού, της άφθονης ζωτικότητας και της δημιουργικής ενέργειας. Η γίδα, η κατσίκα αντιπροσωπεύει τη θηλυκή αναπαραγωγική ικανότητα, τη γονιμότητα και την αφθονία. Από τους θεούς της αρχαιότητας, δύο είναι κατ΄ εξοχήν συνδεδεμένοι με τις μάσκες. Ο Διόνυσος και η Άρτεμις. Ο άγριος τράγος ήταν αφιερωμένος στην Αρτέμιδα. Ο τράγος ήταν ανάμεσα στα ζώα που συμβόλιζε τον Διόνυσο, ενώ τραγοπόδαροι και με κέρατα τράγων ήταν και οι συνοδοί του, οι Σειληνοί και οι Σάτυροι. Η πατρίδα των Σατύρων ήταν η Πελοπόννησος και ιδιαίτερα η Αρκαδία. Οι Σειληνοί κατάγονταν από τη Θράκη και τη Φρυγία και αρχικά έμοιαζαν πολύ με τους Κενταύρους- με αυτιά, ουρά, οπλές και πόδια αλόγου. Με το πέρασμα των χρόνων η διάκριση μεταξύ Σειληνών και Σατύρων εξαφανίσθηκε. Ιδιαίτερη θέση δίπλα στους συνοδούς του Διονύσου, τις Μαινάδες, τους Σάτυρους και τους Σειληνούς κατείχε ο Παν, ένας δαίμονας με ιδιαίτερη προσωπικότητα, τραγοπόδαρος και με κέρατα τράγου που έτρεχε στα λιβάδια μαζί με τις Νύμφες. Ο θεός των βοσκών, που λατρευόταν ιδιαίτερα στην Αρκαδία, ενώ στο όρος Μαίναλο υπήρχε και Μαντείο του. Ιδιαίτερα λάγνος ο Πάνας έγινε και θεότητα της μουσικής με την εφεύρεση της σύριγγος, της φλογέρας. Η άλλη θεότητα που η λατρεία της συνοδεύεται με μάσκες είναι η Άρτεμις, μία από τις πιο πολύπλοκες φιγούρες των αρχαίων θεών. Είναι θεά της Φύσης, και προστατεύει τη Γεωργία γιατί θεωρείται ότι είναι διανομέας της υγρασίας που γονιμοποιεί τη γη. Σε αυτήν επίσης οφείλονται οι πλούσιοι θερισμοί και η ωρίμανση των καρπών. Είναι η θεά που απομακρύνει τις μάστιγες των αγρών. Στη δικαιοδοσία της επίσης υπάγεται και το ζωικό βασίλειο. Είναι επίσης η θεά που ενδιαφέρεται για τη νεότητα και αν και φαίνεται αντιφατικό, γιατί η θεά προσωποποιούσε την παρθενικότητα, η Άρτεμις ήταν η θεά των τοκετών. Τα ιερά της ήταν πάμπολλα, πάμπολλα ήταν και τα σύμβολά της. Δίπλα στον Διόνυσο και την Αρτέμιδα και τους συνοδούς τους, δίπλα στον Πάνα και τους άλλους δαίμονες, θα προστεθεί και ο Πρίαπος, θεότητα από τον Ελλήσποντο που θα έλθει στην Ελλάδα με την κάθοδο των Δωριέων. Ο ιθυφαλλικός Πρίαπος, έτσι παρουσιάζεται πάντα, με τον φαλλό δηλαδή σε στύση, συμβολίζει την ιδέα της γέννησης και της παραγωγικής δύναμης της φύσης, τόσο στον άνθρωπο, όσο και στο ζωικό και φυτικό βασίλειο. Ο φαλλός, συνδέεται στις τελετουργίες του καρναβαλιού, με το άροτρο και το υνί, σε μια άκρως συμβολική και εντυπωσιακή λειτουργία αναπαράστασης της γονιμοποίησης της γης. Οι μάσκες των αγροτικών εορτών προς τιμήν του Διονύσου ήταν ένα επίχρισμα του προσώπου με το κατακάθι του καινούργιου κρασιού. Οι μεγάλες γενειάδες ήταν φτιαγμένες από φύλλα και η βάση ήταν ένα επίχρισμα ασβέστη ή γύψου που το χρωμάτιζαν κόκκινο ή μαύρο. Η μάσκα έπρεπε να κρύβει από τους μη μυημένους το πρόσωπο εκείνου που τη φορούσε, η μάσκα έπρεπε να ορίζει αυτόν που την φορούσε σαν εκπρόσωπο ή απεσταλμένο ενός υπερφυσικού κόσμου. <b>Από τον Διόνυσο στο θέατρο</b> Από τις θρησκευτικές λατρείες προς τιμήν του Διονύσου γεννήθηκε το θέατρο. Τα πρώτα έργα του αρχαίου θεάτρου παίζονταν από ένα μόνο ηθοποιό. Τον δεύτερο τον εισήγαγε ο Αισχύλος, αυτό επέτρεψε να εμφανιστεί στο θέατρο ο διάλογος και η αντίρρηση. Γύρω στα 449 π.Χ. εμφανίστηκε και τρίτος. Τα πρόσωπα τα έκρυβαν τα προσωπεία. Όσο πολλαπλασιάζονταν οι ηθοποιοί δανείζονταν για προσωπεία τις μάσκες των λατρευτικών εορτών του Διονύσου και της Αρτέμιδος. Τα πρώτα προσωπεία του θεάτρου που εισήγαγαν ήταν τα γυναικεία γιατί οι ηθοποιοί ήταν άντρες. Ο Αθηναίος ζωγράφος Εύμαρος, μιμούμενος τους Αιγυπτίους έβαψε όλα τα γυναικεία πρόσωπα λευκά. Μέχρι το 470 το προσωπείο ήταν στερεότυπο και η έκφραση του προσώπου αντανακλούσε μόνο μια πλευρά της εσωτερικής ζωής. Τότε περίπου επινόησαν το χαμόγελο, στρέφοντας τις άκρες του στόματος προς τα πάνω, ενώ η θλίψη απεικονιζόταν αντιθέτως. Το 450 το χαμόγελο εξαφανίζεται, η ηθική ζωή έπρεπε να καταγράφεται σε ήρεμο πρόσωπο. Από την λατρεία του Διονύσου μεταφέρονται στο θέατρο ο Ασπρομάλλης Σάτυρος και ο Γενειοφόρος Σάτυρος που έχουν πατημένη μύτη, πλατιά, όρθια και μυτερά αυτιά σαν του κατσικιού και είναι αναμαλλιασμένοι. Υπάρχει επίσης ο Σάτυρος χωρίς γένια και ο Πατέρας Σειληνός που έχει μακριά κυματιστή γενειάδα. Είναι οι εκπρόσωποι των χωρικών στην αρχαία Κωμωδία που λένε την γνώμη τους για όσα συμβαίνουν και εκφράζουν τους πόθους των αγροτών. Γύρω στο 350 π.Χ. τα προσωπεία εγκαταλείφθηκαν με την εμφάνιση της Νέας Αττικής Κωμωδίας. Τώρα το προσωπείο έπρεπε να είναι ένα τέχνασμα για να εμφανίζεται πάνω στα πρόσωπα ο χαρακτήρας. Η κόμμωση, το στόμα και οι ρυτίδες αποκτούν εξέχουσα σημασία και εμφανίζεται μια πραγματική χειροτεχνία κατασκευής προσωπείων.

Η λατρεία των νεκρών</b> Μια άλλη ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πλευρά των εορταστικών λειτουργιών και των μεταμορφώσεων του Καρναβαλιού είναι ότι αυτά τα αγροτικά δρώμενα συνδέονται από αρχαιοτάτων χρόνων και με την λατρεία των νεκρών. Ο θάνατος είναι ένα φοβερό γεγονός για τους ανθρώπους. Θεωρείται ότι ένα μέρος από τις μάσκες του Καρναβαλιού αντιπροσωπεύει δαιμονοποιημένες ψυχές νεκρών που επιστρέφουν, και αυτή η επιστροφή συνδυάζεται με τον φόβο. Εκείνο που φόβιζε περισσότερο τους ζωντανούς είναι ότι θεωρούσαν πως οι νεκροί ζήλευαν γιατί άφησαν τη ζωή, είτε επέστρεφαν για να εκδικηθούν για προσβολές που είχαν υποστεί όσο ακόμα ζούσαν. Η λατρεία και ο εξευμενισμός των νεκρών γίνεται μέσω της προσφοράς τροφής σε αυτούς. Τροφή που πρέπει να πάρουν μαζί τους για να ξαναφύγουν για το ταξίδι στη χώρα των νεκρών. Ταυτόχρονα, αυτός ο εξευμενισμός των νεκρών καταλήγει πάλι σε λατρεία της γης. Οι αγροτικές τελετουργίες γίνονταν στο ύπαιθρο, στο νωπό λόγω της εποχής χώμα, στο χώμα που δέχεται τα νεκρά σώματα, ενώ από το ίδιο χώμα θα βλαστήσει η καινούργια ζωή. Πράγματι, σε όλες αυτές τις τελετουργίες είναι εκπληκτικός ο τρόπος με τον οποίο αποτυπώνεται η λαϊκή σοφία, το πώς καταφέρνει να ισορροπεί και να κάνει τα πάντα σχετικά μέσα στον αέναο κύκλο της ζωής. <b>Αντί επιλόγου</b> Του «κύκλου τα γυρίσματα» πάντα προκαλούσαν δέος στους ανθρώπους, ιδιαίτερα το διαφαινόμενο τέλος του χειμώνα και η αρχή της άνοιξης με την ανθοφορία της και την αναβλάστηση της Φύσης. Οι άνθρωποι ένιωθαν την ανάγκη τελετουργιών πιστεύοντας ότι έτσι θα υποβοηθήσουν τη Φύση στο αιώνιο έργο της, ενώ από την άλλη όλες αυτές οι τελετουργίες ήταν ένα ξέσπασμα που προεξήγγειλε και γιόρταζε με ξέφρενους ρυθμούς την αναμενόμενη γέννηση. Αυτές οι τελετουργίες κοινές από χιλιάδες χρόνια σε όλους τους λαούς είναι ακριβώς η έκφραση της πίστης στην δύναμη της Φύσης, είναι μια οργιαστική γιορτή με καθαρτήριες φωτιές, συμπόσια, μέθη, οργιαστικούς χορούς, χρήση ομοιωμάτων γονιμικών οργάνων, αναπαραστάσεις της γενετήσιας πράξης και μια σειρά τραγούδια διακωμωδητικά που θα διατυμπανίσουν την ώρα που πρέπει την κρυμμένη πίσω από τις κοινωνικές συμβάσεις αλήθεια. Τελετουργίες αρχαίες, υπόκλιση των ανθρώπων μπροστά σε φυσικές δυνάμεις που δεν μπορούν να ελέγξουν, θα επιθυμούσαν όμως να κατέχουν ένα κομμάτι της δύναμής τους, και σε αυτές τις τελετουργίες το ιδιοποιούνται συμβολικά μέσα από την χρήση των μασκών. Ταυτόχρονα οι παραδοσιακές μεταμφιέσεις του αγροτικού καρναβαλιού, θεωρείται ότι συμβολίζουν επίσης, «δαιμονοποιημένες» ψυχές νεκρών, καθώς όλη η λατρευτική δράση του αγροτικού καρναβαλιού διεξάγεται στο ύπαιθρο, στο νωπό, λόγω εποχής, χώμα και δεν είναι τίποτα άλλο παρά η συμβολική ανάδειξη της γης ως υποδοχέα των νεκρών σωμάτων και ταυτόχρονα ως μήτρα κάθε μορφής ζωής. Εξού και η ταύτιση της γονιμότητας της γης με την γυναικεία γονιμότητα και η συμβολική ταύτιση του φαλλού με το αλέτρι και το υνί, ως «υπόσχεση» αιώνιας γονιμότητας. Και το πιο σημαντικό: Ταυτόχρονα η «έξοδος» από τον χειμώνα, αυτή η «ανατροπή» της τάξης του χρόνου, συνεπιφέρει σε κοινωνικό επίπεδο την ιδέα της ανατροπής της «τάξης» του κόσμου, είναι ένα μήνυμα αμφισβήτησης των αξιών και της ιεραρχίας, των ορίων και των καθιερωμένων νόμων. Ο «νόμος» των τελετουργιών της αναβλάστησης της Φύσης, ο «νόμος» του Καρναβαλιού αναποδογυρίζει τα πάντα: ο δεμένος, με κοινωνικά δεσμά, με την γη λαός έχει την ευκαιρία μέσα από την εθιμοτυπία της «τρέλας» να διακωμωδήσει τα πάντα και μέσω των μεταμφιέσεων να λοιδωρήσει την κοινωνική ιεραρχία και όλους τους καθιερωμένους κοινωνικούς ρόλους.

Γιώργος Μηλιώνης

ΑΠΕ/ΜΠΕ